Prawo rzymskie
Niniejsza strona zawiera konspekt z dzedziny prawa rzymskiego. Korzystający z niego
robią to na własną odpowiedzialność. W dokumencie tym zastosowłem pewne skróty.
Przykładowo skrót "a." oznacza "actio". Konsekwencja może nie
być zachowana.
ŹRÓDŁA PRAWA
1) Okres Archaiczny - zwyczaj, ustawy królewskie, ustawy ludu, uchwały plebsu
(plebiscita) (od lex Hortensia obowiązywały wszystkich), Ustawa XII tablic 450 r.pne.;
2) Okres Przedklasyczny - edykty pretorów, edylów kuralnych, namiestników prowincji;
3) Okres Klasyczny - zanik działalności zgromadzeń, senat, potem princeps sami tworzyli
prawo, ok. 130 r. ne. uporządkowano edykt (wieczysty), konstytucje cesarzy: edykty,
mandaty, dekrety, reskrypty, prawotwórcza działalność jurystów, Instytucje Gajusza
(160 rne., 4 księgi);
4) Okres Poklasyczny - cesarz leges (konstytucje), ustawa o cytowaniu: Gaius, Papinian,
Paulus, Ulpian, Modestyn, wulgaryzacja prawa;
5) Okres Justyniański - Digesta (wybór pism prawniczych), Instytucje (podręcznik),
Codex (konstytucje do Justyniana), Novele;
PRAWO DOTYCZĄCE OSÓB
ACTIO DE PECULIO do wysokości pesulium z prawem dedukcji; ACTIO TRIBUTORIA gdy peculium
na cele handlowe, proporcjonalnie między wierzycieli; ACTIO QUOD IUSSU w pełni odpowiadał
jeśli na polecenie; ACTIO DE IN REM VERSO do wysokości przyspożenia, jeśli się powiękrzył
majątek; ACTIO EXERCITORIA, INSTITUTORIA w pełni odpowiadał, jeśli kapitan lub
kierownik;
MANUMISIO - wyzwolenie; MANUMISIO TESTAMENTO DIRECTA - bezpośrednio w testamencie,
MANUMISIO T. INDIRECTA - pośrednio w testamencie, MANUMISIO CENSU- cenzor umieszczał imię
na liście ludzi wolnych, MANUMISIO VINDICTA - pretor (in iure cessio) powodem był obrońca
wolności;
CAPITIS DEMINUTIO MAXIMA - utrata status civitatis i libertatis, C.D. MEDIA utrata status
civitatis, C.D. MINIMA - zmiana status familiae;
CONUBIUM - możność zawarcia małżeństwa, brak konubium między krewnymi w prostej i
do 4 w bocznej, senatorowie w stosunku do wyzwolenic; KONKUBINAT - gdy brak conubium,
CONTUBERNIUM - gdy choć jedno jest niewolnikiem;
CONVENTIO IN MANUM wejście pod władzę męża lub teścia: 1) Confarreatio -
patrycjusze, świadkowie, kapłani; 2) CoŰmptio - za pomocą mancypacji mąż kupował władzę;
3) Usus - 1 roczny nieprzerwany pobyt w domu męża;
DOTIS PROMISSIO - przyżeczenie posagu w formie stypulacji
IUS TRIUM LIBERORUM - kobieta wychodziła spod opieki , męszczyčni mogli się uchylić
od kurateli i tut., jeśli małżeństwo miało > 3 dzieci;
ADOPTIO - osobę alieni iuris; ADROGATIO - osobę sui iuris (stawała się alieni iuris,
tylko na zgromadzeniu);
PECULIUM CASTRANSE - syn swobodnie rozpożądzał majątkiem zdobytym na wojnie; P.QUASI
CASTRANSE - rozpożądzał majątkiem zdobytym w wyniku pełnienia godności państwowych;
PERSONAE IN MANCIPIO - osoby wolne oddane przez mancipatio innemu (np.: odpowiedzialność
noxalna); LIBER HOMO BONA FIDE SERVIENS - osoba wolna służąca jako niewolnik; ADDICTUS
- dłużnik u wierzyciela aż do odpracowania długu; REDEMPTUS AB HOSTIBUS wykupiony z
niewoli i odpracowuje;
TUTELA - niedojrzali sui iuris, dojrzałe kobiety, KURATELA - dla chorego umysł. i
marnotr.;
Dodatkowe treści czynności prawnej:
WARUNEK - zdarzenie przyszłe i nie pewne, zależy od niego skuteczność czynności
prawnej, zawieszający - skutek po, rozwiązujący - skuteczność ustaje; potestatywny-
zależny od woli uprawnionego, kauzalny - przypadkowy, mieszany - (jeśli się ożenisz);
dodatni - zmiana stanu rzeczy, ujemny - utrzymanie stanu rzeczy;
TERMIN - zdarzenie przyszłe pewne, zawieszający, rozwiązujący; POLECENIE;
PRAWO SPADKOWE
INTERDICTUM QUORUM BONORUM -o wydanie majątku spadkowego; TESTAMENTUM TRIPERTITUM - 7 świadków,
podpis świadków i testatora, opieczętowanie ( T. Pretorski - 7 pieczęci);
SUBSTYTUCJA POSPOLITA - na końcu testamentu ustanawiano niewolnika dziedzicem; S.
PUPILARNA ustanowienie substytuta dla niedojżrzałego syna; S.Q. PUPILARNA - ustanowienie
substytuta dla chorego umysłowo;
QUERELA INOFFICIOSI TESTAMENTI - dziedziczenie przeciwtestamentowe materialne, skargo jeśli
testator wydziedziczył sui heredes bez zachowku,
BENEFICIUM ABSTINENDI - dobrodziejstwo powstrzymania się od nabycia spadku; B.INVENTARI -
sporządzano inwentarz, odpowiedzialność za długi z tego inwentarza, B.SEPARATIONIS
BONORUM - na wniosek wierzycieli, gdy spadkobiorca był bardziej zadłużony niż spadek -
pretor powołuje kuratora; HEREDITATIS PETITIO - służyła do wydania spadku jako całości
(in rem) tylko dla dziedzica prawa cywilnego;
LEGAT WINDYKACYJNY -"spadkobiercą niech będzie X, Y daję coś tam", Y może
się domagać przez rei vindicatio czegoś tam; LEGAT DAMNACYJNY - "spadkobiercą
niech będzie X i niech X da Y coś tam", rodził wierzytelność dochodzoną przez
a. ex testamento;
KWARTA FALCYDYJSKA - aby 1/4 spadku przypadła spadkobiercy (wolna od legatów);
WŁASNOŚĆ
MANCIPIATIO - najstarszy sposób przeniesienia prawa własności (waga); IN IURE CESSIO -
uznanie roszczenia w pierwszej fazie procesu; TRADITIO - nieformalne wydanie rzeczy (słuszny
tytuł - kupno, darowizna); TRADITIO BREVI MANU - ten kto nabywa miał już rzecz wcześniej
w majątku (np.: commodat); CONSTITUTUM POSSESSORIUM - przeniesienie własności bez
wydania rzeczy;
USUCAPIO - zasiedzenia (1 rok ruchomości, 2 lata nieruchomości); LONGI TEMPORIS
PRAESCRIPTIO - dla gruntów prowincjon.; ZASIEDZENIE NA PR. JUSTYŃ. - 3 lata ruchomości,
10 lat nieruchomości (jeśli strony w tej samej prowincji), 20 lat (jeśli w różnych),
rzecz nadająca się do zasiedzenia, słuszny tytuł (kupno sprzedaż), dobra wiara, władanie
z wolą zatrzymania dla siebie, przez odpowiedni czas;
REI VINDICATIO - wystąpował właściciel kwir. pozbawiony posiadania rzeczy, przeciw każdemu
posiadaczowi i fikcyjnym posiadaczom, A. AD EXHIBENDUM - o okazanie rzeczy (in pesonam) z
obowiązkiem wdania się w spór;
A. NEGATORIA - wł. kwir. naruszany w wykonywaniu swoich uprawnień przeczł istnieniu
czyjegoś prawa; A. PUBLICJANA - do ochrony własności bonitarnej (np.: fikcja upływu
czasu); A. AQUAE PLUVIAE ARCENDAE - o usunięcie urządzeń kierujących spływem wody; A.
FINIUM RECUNDORUM - spór dotyczący zatartej granicy (5 stóp); CAUTIO DAMNI INFECTI -
zabezpieczenie przed szkodą grożącą z gruntu sąsiada; OPERIS NOVI NUNTIATIO - zakaz
dalszego budowania na gruncie sąsiada;
INTERDYKT SALWIAŃSKI - wydzierżawiający przeciw dzierżawcy o wydanie zastawionych
przedmiotów; INT. UTI POSSIDETIS - przy posiadaniu nieruch. pozostaje posiadacz
niewadliwy w chwili interdyktu; INT. UTRUBI - utrzymywał się ten, kto dłużej posiadał
niewadliwie przez ostatni rok tą ruchomość; INT. UNDE VI - dla niewadliwego wyzutego z
posiadania przemocą; INT. DE VI ARMATA - dla wyzutego siłą zbrojną (też dla
wadliwego); INT. DE PRECARIO - przeciw prekarzyście, który nie oddawał rzeczy
pozostawionej w precarium;
VINDICATIO SERVITUTIS - ten kto ma służebność przeciw właścicielowi;
PACTUM FIDUCIAE - nieformalne porozumienie, że zastawnik zwróci zastaw; A. FIDUCIA
DIRECTA - o odzyskanie zastawionej rzeczy (infamia); PIGNUS - zastaw, gdzie wierzyciel
dostaje tylko posiadanie; A.SERVIANA - przeciw każdemu, kto miał zastawiony inwentarz;
A.Q. SERVIANA - w innych wypadkach zastawu umownego (nie inwentarz);
EMFITEUZA - prawo dziedziczne i zbywalne dzierżawy za czynsz, przysługuje a. negatoria,
i ochrona posesoryjna;SUPERFICIES - odpłatne kożystanie z budynku wzniesionego na cudzym
gruncie;
SOLIDARNOŚĆ CZYNNA - kilku wierzycieli; SOLIDARNOŚĆ BIERNA - kilku dłużników;
KONTRAKTY REALNE
CONDICTIO CERTAE REI - powództwo o zwrot pożyczki rzeczowej, CON. CERTAE CREDITAE
PECUNIAE - o zwrot pożyczki pieniężnej; A. COMMODATI DIRECTA - komodant dochodził
zwrotu rzeczy, A.C. CONTRARIA - komodatariusz o zwro nadzwyczajnych nakładów; A.
DEPOSITI DIR. I CONTRARIA; A. PIGNERATICIA DIR. CON;
KONTRAKTY WERBALNE
SPONSIO - do dochodzenia - IUDICIUM LEGITIMUM; DOTIS DICTIO jednostronne przyrzeczenie
posagu, IUSIURANDUM LIBERTI - przysięga niewolnika, że będzie świadczyć usługi po
wyzwoleniu (potwierdzana po wyzw.);
KON. LITERALNE
EXPENSILATIO - przekrztałcenie określonego zobowiązania w zobowiązanie z tytułu wpisu
do księgi rachunkowej;
KONTRAKTY KONSENSUALNE
A. AUCTORITATIS o zapłatę x2, przy kupnie mancypacyjnym, sprzedawca pozwany przez kupującego
jeśli go ktoś pozbawi rzeczy; A.VENDITI sprzedawcy, A.EMPTI nabywcy; A.REDHIBITORIA - (6
miesięcy) odstąpienie od umowy jeśli wada fizyczna; A.QUANTI MINORIS - (12 miesięcy) o
obniżenie ceny do faktycznej wartości; EXEPTIO REI VENDITAE ET TRADITAE - zarzut rzeczy
sprzedanej i wydanej; A. PRO SOCIO (infamia) o dochodzenie
rozliczeń między wspólnikami w spółce; A. MANDATI DIRECTA - mandans (o wykonanie
zlecenia), A.M. CONTRARIA - mandatariusz (o zwrot kosztów i zwolnienie ze zobowiązań);
A.PRAESCRIPTIS VERBIS - o odszkodowanie za niewykonanie świadczenia wzajemnego;
JAKBY KONTRAKTY:
A. NEGOTIORUM GESTORUM DIRECTA, CONTRARIA (o zwrot nakładów przy prowadzeniu cudzych
spraw bez zlecenia); A.TUTELAE DIRECTA (pupil) I CONTRARIA (opiekun); CONDITIO INDEBIT -
jeśli ktoś wypełnił świadczenie nieistniejące, a drugi był bona fidei, inaczej -
a.furti;
DELIKTY:
FURTUM NEC MANIFESTUM (x2), F. MANIFESTUM (x4), A. FURTI CONCEPTI OBLATI -
przeciw przetrzymującemu rzecz skradzioną (x3), A.F. PROHIBITI przeciw osobie utrudniającej
(x4) pretor, A. VI BONORUM RAPTORUM przeciw kradzieży z użyciem siły (x4)/1rok, potem
(x1), albo a. nec manifesti (x2); A. DE ARBORIBUS SUCCISSIS - właściciel nierucho8mości,
jeśli mu zniszczono drzewo lub krzew (25 asów); LEX AQUILIA - roz.1 jeśli ktoś zabił
niewolnika, lub zwierze pecus(najwyższa wartość rzeczy z ostatniego roku), roz.3 jeśli
zranił roz.1 lub zranił lub zabił inne zwierze, uszkodził lub zniszczył inne rzeczy
(najwyższa wartość przez 30 ostatnich dni); A. EX LEGE AQUILIA UTILIS - jeśli brakowało
bezp. oddziaływania na rzecz; ZNIEWAGA (ust. XII t.) za okaleczenie tailon, za złamanie
kości 300 i 150 asów, A. INIURIARUM - pretorska skarga, sędziowie sądzili w imię słuszności;
PRZEST. PRAWA PRETORSKIEGO - A. QUOD METUS CAUSA - poszkodowany lub dziedzice jeśli
szkoda pod wpływem gročby (x4)/1 rok, potem in simplum (exeptio q.m.c.); A. DOLI - przez
1 rok do wysokości szkody; A. SERVI CORUPTI - o wartość zmniejszenia wartości
zgorszonego niewolnika x2; A. PAULIANA - przeciw osobom, które odniosły korzyść z
nieuczciwych rozporządzeń dłużnika;
QUASI DELIKTY:
ACTIO DE EFFUSIS VEL DEIECTIS - w razie zniszczenia rzeczy (x2), za zabicie człowieka
wolnego (50000 sesterców); A.DE POSITIS AUT SUSPENSIS - za fakt stworzenia zagrożenia na
drodze (10000s); A. DE PAUPERIE - szkody wyżądzone przez zwierzę (albo wydać, albo zapłacić);
IN IURE - IN IUDICIO - dwa stadia procesu rozdzielone przez LITIS CONTESTATIO
(ugruntowanie sporu); E. REI IUDICATAE VEL IN IUDICIUM DEDUCTAE - zarzut, że było już w
tej sprawie litis contestacio;
L.A. SACRAMENTO - do dochodzenia praw władczych nad rzeczami i osobami; L.A. PER MANUS
INIECTIONEM - dochodzenie zobowiązań z wyroków i niektórych wierzytelności (pożyczka,
Aquilia 1,3) - ręka na dłużnika, jeśli vindex lub sam dłużnik odtrącił rękę to
ryzykował (x2); L.A. PER IUDICIS POSTULATIONEM - dochodzenie wierzytel. ze sponsio lub o
rozliczenia między współ-dziedzicami; L.A PER CONDICTIONEM - do dochodzenia ściśle
określonych pieniędzy lub rzeczy; A. IUDICATI - rozpoczynała proces egzekucyjny;
VENDITIO BONORUM - wprowadzenie w cały majątek dłużnika;
